Endemisme, wat is dat?
In mijn inleiding schreef ik het al: er komen zo’n 10 endemische vogelsoorten voor op Réunion. Maar wat betekent dat nu, endemisme? Simpel gesteld is een soort endemisch wanneer deze in een beperkt geografisch gebied voorkomt. Isolatie is een factor die ervoor kan zorgen dat een soort een beperkte verspreiding heeft. Wanneer een bepaalde populatie geïsoleerd raakt van de bronpopulatie, past die nieuwe populatie zich aan de nieuwe omgeving aan. Op deze manier kunnen er na verloop van tijd nieuwe soorten ontstaan. Het hoeft dan ook niet te verbazen dat eilanden vaak hotspots van endemisme zijn. Réunion is hier geen uitzondering op. Zo zijn er talloze endemische planten, insecten, vogels en zelfs zoogdieren op het eiland terug te vinden. Vroeger waren dit er nog veel meer. Endemische soorten zijn vaak kwetsbaar voor veranderingen in hun omgeving, omdat ze door hun beperkte verspreiding niet zomaar kunnen "vluchten". De kolonisatie van Réunion in de 18de eeuw heeft dan ook een verregaande invloed gehad. Wist jij bijvoorbeeld dat hier vroeger reuzenschildpadden voorkwamen?
Reunion ligt relatief dicht bij Madagaskar. Het dichtstbijzijnde buureiland is Mauritius op zo'n 180 kilometer. Bron: WikiCommons - TUBS
En toen waren ze nog maar met zeven
Tot zover de verwijzing naar 10 kleine visjes in de zee. In 2003 waren er nog maar zeven koppels van de Réunion rupsvogel over. Dit was hét signaal om verregaande beheersmaatregelen te nemen in de hoop de vogel van uitsterving te behoeden. Hoe heeft het zover kunnen komen? Hiervoor gaan we even terug in de tijd.
Zo’n twee miljoen jaar geleden rees Réunion, dankzij een enorme vulkaanuitbarsting, uit de Indische Oceaan. Réunion ligt op een vulkanische hotspot wat de sterke vulkanische activiteit veroorzaakt. Het naburige Mauritius is een pak ouder dan Réunion en lag vroeger bovenop de hotspot. De sterke vulkanische activiteit op het eiland zorgde ervoor dat, ook voor dat de mens het eiland koloniseerde, er wel eens dieren uitstierven. Genetisch onderzoek heeft ook aangetoond dat de rupsvogel zo’n 5000 jaar geleden ook al eens op het randje van uitsterven stond. Niet toevallig viel deze periode samen met een grote vulkaanuitbarsting.
Ook nu is er nog altijd vulkanische activiteit terug te vinden op Réunion. De vulkaan Piton de la Fournaise is een van de meest actieve op de wereld. De laatste uitbarsting was in 2023.
In 1642 zetten de eerste mensen voet aan wal op het tot dan toe onbewoonde Réunion. Het betrof gevangenen die door de Fransen vanuit Madagaskar werden gedeporteerd. In 1663 werd het eiland officieel gekoloniseerd door de Frans Oost-Indische Compagnie. Vanaf dat moment groeide de bevolking zienderogen, mede door de enorme hoeveelheid slaven die werd geïmporteerd. Maar dat is een verhaal voor een andere keer.
De moraal van het verhaal is dat deze kolonisatie leidde tot een grote uitstervingsgolf. Zo verdwenen alle soorten die geassocieerd waren met de savanne aan de oostzijde van het eiland. Tot zover het verhaal van de Réunionreuzenschildpad.
De Réunionrupsvogel leek in eerste instantie echter stand te houden. In 1885 schreef een Franse natuurvorser dat de rupsvogel zeer algemeen voorkwam op hoogtes vanaf 800 meter. Tegenwoordig heeft de soort zich echter moeten terugtrekken boven de 1300 meter.
Ondertussen bleef de bevolking groeien. Steeds meer land werd geëxploiteerd. Vandaag de dag is zo’n 73% van de oorspronkelijke vegetatie verdwenen, zijn 30 van de 45 gewervelde soorten uitgestorven, en telt het eiland meer dan 900.000 inwoners. De bevolkingsdichtheid is vergelijkbaar met die van België. Aangezien een groot deel van het eiland bestaat uit onbewoonbaar, ruig gebergte en vulkanisch terrein, ligt er een enorme druk op het kustgebied.
De rupsvogel heeft zich daarom teruggetrokken in de tropische bossen tussen de 1300 en 1800 meter hoogte. Vandaag de dag komt de soort nog voor op een gebied van slechts 12 vierkante kilometer. Toch is er goed nieuws: waar er in 2003 nog maar zeven koppels waren, gaat het nu beter. Tegenwoordig vliegen er zo’n 125 tot 180 volwassen vogels in het wild rond.
Hier kijken we uit op de oostkust van het eiland. Sterk bebouwd in schril contrast met het ruwe binnenland. Fabrieksrook verspreidt zich. Auto's tonen waar de snelwegen zijn.
Over ratten, katten en ander gespuis
Hoe zijn ze er nu in geslaagd om van de schamele zeven koppels in 2003 naar de 125 à 180 volwassen vogels vandaag te geraken? Er wordt héél veel moeite gestoken in de verdelging van zwarte ratten, de ultieme opperexoot. Nagenoeg overal waar mensen eilanden koloniseerden hebben zwarte ratten ervoor gezorgd dat de eilanden enkele soorten armer werden. Her en der in het gebied zijn er speciale vanginstallaties met rattenvergif om deze boosdoener uit te schakelen. Dit wordt niet zomaar gedaan. In het gebied komt de eveneens bedreigde reunionkiekendief jagen, het moet dus kost wat kost vermeden worden dat het rattengif een negatieve invloed heeft op de enige roofvogel op het eiland. Naast de rat is de huiskat een grote boosdoener. Waar de rat nog vooral eieren eet kan de kat ook volwassen vogels aan. Katten worden onder andere weggevangen en gesteriliseerd/gecastreerd. Een derde probleemgeval is de roodwangbuulbuul, deze mooie invasieve vogelsoort rukt steeds meer op. Daar waar die voorheen in de kustregio bleef komt die tegenwoordig meer en meer op in de tropische bossen in het binnenland. Conclusie: als mens hebben we er vooral voor gezorgd dat de vogel bijna uitgestorven is.
Deze roodwangbuulbuul is de nieuwste vijand van de tuit-tuit. Deze vogel koloniseert de inlandse bossen en verdrijft de originele fauna.
Oranje wit, rood metaal
Deze schijnbare wartaal is de ringcode van het individu dat ik tijdens mijn vakantie kon observeren. Elke vogel in de populatie krijgt een unieke kleurringcode, zodat ze individueel herkenbaar zijn. Dit maakt het mogelijk om belangrijke informatie over de soort te verzamelen. Zo weten onderzoekers bijvoorbeeld dat rupsvogels gemiddeld op slechts 360 meter van hun ouderlijke nest een nieuw leven uitbouwen.
Deze beperkte drang om een nieuw gebied te verkennen maakt de vogel echter enorm kwetsbaar. Het uitbreiden van het huidige leefgebied wordt hierdoor een werk van lange adem. Daar komt nog bij dat het eiland wordt doorkliefd door tal van steile dalen die allerminst evident te overbruggen zijn. Als men de rupsvogel ook wil terugbrengen naar andere delen van het eiland waar deze oorspronkelijk voorkwam, zal men waarschijnlijk moeten kiezen voor kunstmatige translocatie.
Honderd meters diepe dalen doorkruisen het eiland. Zelf voor vogels vormen dit aanzienlijke obstakels. Zonder hulp van de mens gaat raakt tuit-tuit hier moeilijk voorbij.
On totaal had ik twee pogingen nodig om een Réunionrupsvogel te spotten. De eerste keer dat ik door het broedgebied wandelde, was toen Amber en ik aan onze grote oversteek van het eiland begonnen. Omdat de dagen al gevuld waren met behoorlijk wat kilometers, konden we niet urenlang wachten om een glimp van een grijze vogel op te vangen. We hoorden er gelukkig wel een paar roepen, wat hoop gaf voor later! Drie weken later keerde ik in mijn eentje terug en deed ik alles wat ik kon om eindelijk een exemplaar te zien.
Het is vroeg en de volle maan staat nog aan de hemel. Toch is er kabaal te horen vanuit de bossen. Ik hoor enkele tuit-tuits, réunionbuulbuuls, réunionroodborsttapuit en olijfgroene réunionbrilvogel.
De wekker gaat om half vijf; binnen goed anderhalf uur komt de zon op. Ik moet een dik uur wandelen voordat ik de plek bereik waar ik drie weken eerder een mannetje hoorde roepen. Gisteren heeft het de hele dag geregend, en het pad ligt er slecht en glibberig bij.
Het eerste stuk wandel ik door een cryptomeriabos (sikkelcypres). Deze invasieve boomsoort is massaal aangeplant voor houtproductie, maar het probleem is dat het hout snel rot in een vochtig klimaat. Grote stukken nevelwoud zijn hierdoor helaas verloren gegaan. Gelukkig heeft het natuurreservaat van Roche Écrite nog heel wat natuurlijke vegetatie. Vooral de palmvarens blijven me bij.
Daar waar het bos opener wordt en heidestruiken opduiken, begint het leefgebied van de tuit-tuit. Al snel hoor ik verschillende exemplaren roepen, en eentje klinkt verdacht dichtbij. Van het pad mag ik niet af, maar iets verder terug beneden vind ik een geschikt uitzichtpunt. Geen tuit-tuit te zien. Gelukkig verschijnt er wel een tec-tec (Réunionroodborsttapuit) die me even weet bezig te houden.
De réunionroodborsttapuit, lokaal tec-tec genoemd, onderscheidt zich van onze roodborsttapuit door de opvallende wenkbrauwstreep.
Wat later hoor ik de tuit-tuit weer, dichtbij. Op de helling voor me zie ik plots een vogel door het struikgewas vliegen. Zou dat hem zijn? Ik ben de vogel snel weer kwijt. Gelukkig vind ik de vogel wat later terug in het struikgewas. Ja hoor, man tuit-tuit in vol ornaat, wat een prachtbeest! Hij komt dichter en dichter en plots zie ik dat die gekleurringd is. Dit maakt de waarneming des te interessanter! Oranje wit aan de linkerpoot en rood metaal aan de rechterpoot. Ik raak de vogel weer kwijt maar de missie is geslaagd!
Daar is die dan, in vol ornaat. Een man réunionrupsvogel, zowaar begint hij vlak voor me een deuntje te zingen.
Wat weten we nu allemaal over OranjeWitRoodMetaal? Voor het verhaal noem ik hem even Alfred. Dankzij mensen van het Life programma en SEOR (Société d'Études Ornithologiques de La Réunion) die focussen op de instandhouding van de tuit-tuit weet ik er bijna alles over. Alfred werd geboren in december 2017. Met andere woorden is hij zeven jaar oud. Een mooie leeftijd voor een Reunionrupsvogels. Daarnaast is Alfred een best trouwe man. Hij heeft een eerste relatie met een vrouwtje gehad die twee jaar duurde. Hierna is hij tot op vandaag samen met hetzelfde vrouwtje, en hebben ze al verschillende malen succesvol voor nageslacht gezorgd. Ook dit jaar is het weer een schot in de roos! Laten we duimen voor een nieuwe generatie tuit-tuits en hoopvolle toekomst voor deze ernstig bedreigde soort!
Het geliefkoosde habitat van de tuit-tuit. Tropisch half-open bos en goed ontwikkeld struikgewas. Een onbeschrijfelijk magische plek!
Meer info:
- Salmona, J., Dawson, D.A., Fouillot, D. et al. The utility of existing passerine microsatellite markers for genetic studies in endangered species: as demonstrated for a critically endangered forest bird endemic to Réunion Island, the Réunion cuckooshrike (Coracina newtoni). Conservation Genet Resour 2 (Suppl 1), 361–364 (2010). https://doi.org/10.1007/s12686-010-9254-x Een paper over het genetische onderzoek rond deze vogelsoort.
- Nicolas Le Roux, Evaluation des risques génétiques dans la population d'échenilleur de la Réunion (Lagage newtoni): Implications pour conservations - Master thesis over genetische achtergrond van deze soort
- https://lifecapdom.org/videos-40/article/tuit-tuit?lang=fr meer info over het Life project