Wie niet sterk is moet slim zijn
De kemphaan is een steltlopersoort met een enorm verspreidingsgebied en komt over zowat de hele oost-west lengte van Eurazië voor, grotendeels boven de 60° noorderbreedte. In de Lage Landen is deze soort als broedvogel quasi uitgestorven, om redenen die vandaag ook andere weidevogelpopulaties de dieperik in sturen, veelal gerelateerd aan de intensivering van landbouwpraktijken. In Scandinavië en Oost-Europa is de kemphaan nog algemeen. In Scandinavië heb je zowel populaties die in veengebieden in Sapmi (Lapland) broeden als hun toevlucht in kustgraslanden en landbouwgebied vinden. Rond Oulu wordt er zo'n acht jaar onderzoek gedaan naar kemphanen in kustgraslanden. Al ging mijn vorige blog over Bonte Strandlopers, het leeuwendeel van mijn tijd ging naar kemphanen.
Geliefd kemphaanhabitat!
Kemphanen keren terug naar de kustgraslanden in begin mei, wanneer de sneeuw eindelijk smelt en de grond niet meer bevroren is. Voor onderzoekers is dit meteen een hectische periode. Dit komt doordat de kemphaanmannen samentroepen op heuveltjes of open plekken in het landschap. Op deze podia, ook wel "leks" genoemd -want daarmee kun je het vergelijken- geven de mannetjes het beste van zichzelf om vrouwtjes te lokken. Dit gedrag op zich is al bijzonder, aangezien lekgedrag zeldzaam is. Een andere soort die erom bekend staat is het korhoen. De kemphaan doet er echter nog een schepje bovenop.
Er zijn verschillende types mannetjes, een zeldzaam voorbeeld van alternatieve voortplantingsstrategieën binnen dezelfde soort. Allereerst zijn er de dominante mannetjes. Deze zijn het meest agressief en hebben vaak een vaste plaats op het lek. Daarnaast heb je satellietmannetjes, herkenbaar aan de witte kraag. Satellietmannetjes zijn minder agressief en proberen toegang tot vrouwtjes te krijgen door samen te werken met een dominant mannetje. Wanneer het dominant mannetje even niet goed oplet, kan dit satellietmannetje van de situatie gebruikmaken om zijn ding te doen: genen doorgeven aan de volgende generatie. Daarnaast, en héél zeldzaam, zijn er de feadermannetjes, of de travestieten onder de kemphanen. Dit zijn mannetjes die eruitzien als vrouwtjes en op deze manier de dominante en satellietmannetjes voor de gek proberen te houden, om zo zonder al te veel gevechten toegang tot een vrouwtje te krijgen.
Van links naar rechts: één satellietmannetje, drie dominante mannetjes en een vrouwtje uiterst rechts.
Hoe is het zo ver kunnen komen? De verklaring achter dit opmerkelijke fenomeen zit hem vooral in genetica. 3,8 miljoen jaar geleden vond er een inversie* binnen het gen plaats dat verantwoordelijk is voor de hormoonhuishouding van de vogels. Hierdoor ontstonden er twee versies, de dominante mannetjes en de feaders. Zo’n 70 000 jaar geleden vond er een recombinatie** plaats binnen dat supergen, waardoor we ook satellietmannetjes kregen. Beide uitzonderlijke gebeurtenissen hebben er dus voor gezorgd dat er drie types mannetjes ontstaan zijn, met elk hun eigen karaktereigenschappen. Fascinerend toch? Het hele hormoonverhaal ga ik niet uitleggen. Nog lang niet alles is erover gekend, maar deze paper geeft ligt wel al een tipje van de sluier. Een laatste leuk weetje om af te sluiten is dat de sneaky feadermannetjes wel de grootste spermavoorraad hebben. De kansen op paring zijn gering, maar als ze het doen, doen ze het goed!
*Inversie: Een mutatie waar er een stukje van het genoom omgekeerd wordt.
Mistnetten bij de baltsplaatsen om mannetjes te vangen.
Een mannetje krijgt een radiotag
Deze reuzeantenne ontvangt de signalen van alle radiotags. Wanneer we in het veld aanwezig zijn kunnen we de data downloaden zodat we de bewegingen kunnen analyseren.
Spioneren maar!
Een groot deel van mijn veldwerk bestond uit het observeren van baltsende kemphanen. Ik telde dan nauwkeurig het aantal aanwezige mannetjes, noteerde hun type en hield bij of er vrouwtjes het lek bezochten en of er paringen plaatsvonden. We probeerden ook vogels te vangen, zodat we ze konden ringen en van een radiotag konden voorzien. Dat laatste levert waardevolle informatie over het landschapsgebruik van de vogels. De volgende filmpjes geven jullie een idee van het gedrag van deze rakkers. Elke dag begon om drie uur in de ochtend. Na twee tassen koffie en een banaan reden we naar het grasland waar we bij twee leks gedragsobservaties uitvoerden. Tegen vijf à zes uur zaten we weer in de auto. De rest van de voormiddag bestond dan uit bijslapen. Vaak gingen we in de avond nog een keer observeren. Eén ding is zeker: van een natuurlijk dag- en nachtritme kun je hier niet spreken. Maar mij hoor je niet klagen; dit is natuurbeleving en ornithologie pur sang!
Ik had het geluk - en de plicht - om te filmen tijdens de gedragsobservaties. In de eerste video zie je mannelijke kemphanen springen om vrouwtjes aan te trekken. Ze doen dit vaak als een vrouwtje dicht bij de lekplaats langsvliegt. Aan het einde van de video kun je zelfs een vrouwtje zien landen. In deze video zie je vijf dominante mannetjes en één satellietmannetje (let op de witte kraag en kuif). Het individu met de witte kraag en de zwarte kuif is een dominant mannetje dat Maestro wordt genoemd omdat hij mooi én behoorlijk succesvol is.
Zodra een vrouwtje op de lek landt, is het alle hens aan dek. Dominante mannetjes kunnen gaan vechten, terwijl satellietmannetjes proberen samen te werken met een dominant mannetje, een gedrag dat codisplaying (samenbalts) wordt genoemd.In de volgende video zie je de chaos op de lek. Meerdere mannetjes raken verwikkeld in een gevecht, en twee satellietmannetjes proberen het vrouwtje te imponeren. In de 20ste seconde zie je beide satellietmannetjes samen baltsen met een dominant mannetje. Dit kan voordelen hebben voor beide mannetjes. De interactie tussen twee mannetjes kan een vrouwtje aantrekken, zodat het dominante mannetje kan paren, of het satellietmannetje kan profiteren van de nabijheid van het vrouwtje wanneer zijn dominante mannetje betrokken is bij een ander gevecht en het vrouwtje negeert. Om zijn dominantie over van het satellietmannetje te tonen, zetten dominante mannetjes hun snavel boven op het hoofd van satellietmannetjes - een beetje zoals in de middeleeuwen tot ridder geslagen worden- of "prikken" ze het andere mannetje herhaaldelijk.
In zeldzame gevallen zijn satellietmannetjes succesvol en kunnen ze paren met een vrouwtje. Deze zeldzame gelegenheid is zichtbaar in de volgende video. Let ook op het gedrag van het dominante mannetje voor en nadat het satellietmannetje met het vrouwtje heeft gecopuleerd. Er is hier iemand allerminst blij...
Na de paring legt het vrouwtje uiteraard haar eieren. Na ongeveer 26 dagen komen de vier eieren uit. De kuikens krijgen een metalen ring, terwijl de moeders een oranje ring krijgen met een code van twee letters. Ze worden ook voorzien van een radiotag, zodat we ze kunnen volgen met onze gigantische antenne in het veld. Door de bewegingen te analyseren die door de antenne worden opgevangen kan Jelena (de doctoraatsonderzoekster voor dit project) bepalen of het vogelgezinnetje nog in leven is. Begin juli zijn de meeste nesten uitgekomen, waardoor er nog maar één taak overblijft: het grootbrengen van de kuikens door het vrouwtje. Tegen die tijd zijn de meeste mannetjes al vertrokken naar hun overwinteringsgebieden in de Sahel en, in mindere mate, naar West-Europese kustregio's.
Deze video toont de beweging van een kemphanenfamilie gedurende 21 dagen. Elke kleur staat voor drie dagen. Let op hoe de familie langzaam maar zeker een groter gebied verkent. Dicht bij het water (bovenkant) was er een kolonie noordse sterns en dwergmeeuwen. Deze kolonie leek goed te werken als een roofdieralarmsysteem.
Zoals in de vorige blog is vermeld, vormen verschillende factoren een bedreiging voor steltlopers in de kustgraslanden. De meeste nesten en kuikens sterven door predatie, bijvoorbeeld door vossen of kiekendieven. Het verhoogde overstromingsrisico legt extra druk op de populatie. In tegenstelling tot België en Nederland zijn kemphanen (nog steeds) veelvoorkomende broedvogels in Finland (ongeveer 25% van de Europese populatie broedt hier). Het zal interessant zijn om te zien of de noordelijke populaties in de voetsporen treden van hun zuidelijke neefjes... Voorlopig hebben kemphanen nog voldoende broedhabitat over in Finland. Veranderingen in landgebruik, klimaatverandering en andere door de mens veroorzaakte factoren brengen de populaties echter in gevaar.
Deze twee maanden hebben mijn ogen weer geopend voor wetenschappelijk onderzoek naar de fascinerende diversiteit aan dieren en gedrag die we kunnen vinden om ons heen. Laten we hopen dat de toekomstige generaties nog steeds kunnen genieten van het verbazingwekkende, fascinerende gedrag van kemphanen. Om het tij te keren in de huidige biodiversiteitscrisis, is er een systeemverandering nodig. Dit gaan niet gemakkelijk zijn, maar laten wij de verandering zijn!
Hartelijk dank aan Jelena Belojevic, Kari Koivula, Lisa Kreye, Francesco Rossi, Vell-Matti Pakanen, Kristzina Kupan, Clemens Küpper en alle andere betrokkenen!
Meer info:
- Over kemphanen en hun gedrag in het algemeen: Baguette M. et al. 2022 - Evolutionary Ecology of Fixed Alternative Male Mating Strategies in the Ruff (Calidris pugnax)
- Over de achterliggende genetica: Clemens K. et al 2016 - A supergene determines highly divergent male reproductive morphs in the ruff
- Een diepgaande papers over de genetica en fysiologische processen die de verschillende vormen kunnen verklaren: Giraldo-Deck L. M. et al. 2024 A supergene affects androgen concentrations during early development in a bird with alternative reproductive morphs